Transcription

Société du comte de la Lippe, « Assemblée XXIX. Lecture d'un testament romain publié et attribué par Glareanus en 1553 », in Extrait des conférences de la Société de Monsieur le comte de la Lippe, Lausanne, 08 juin 1743, vol. 1, p. 331-338

XXIX. Assemblée

Du 8e Juin 1743. Présens Messieurs DeBochat Lieute=
nant Ballival, Polier Recteur, Seigneux Boursier, Baron De Caussa=
de, DuLignon, D’Apples Professeur.

Monsieur le Comte n’a point fait de Discours, parce que les deux
dernières Sociétés aïant roulé sur la Valeur, la fin de la Pièce de Mt
De St Real n’a rien ajouté à ce qu’il en avoit au commencement, & qu’on
n’a fait dans les opinions qu’étendre et éclaircir ce qu’on avoit dit
sur cette matière la prémière fois.

Monsieur Le Lieutenant Ballival DeBochat a traitté une matière
de Critique; il a lu un Testament que Glareanus a donné pour être
d’une grande Antiquité, et en a montré la supposition, en donnant les
regles auxquelles on peut reconnoitre les pièces authentiques d’avec
celles qui sont supposées. Voici l’avertissement que Glareanus a mis
a la tête de ce Testament & d’un Acte de Vendition.

Ex Reliquiis Venerande Antiquitatis Lucii Cuspidii Testamen=
tum: ad haec Contractus Venditionis, antiquis Romanorum tempori=
bus initus Friburgi, apud Joh. Emmeum 1553.

Glareanus S.

Venit hisce diebus in manus nostras Libellus quidam, Formulam
condendi Testamentum, Contractusque Venditionis, apud Veteros Roma=
nos servatam, tanta simplicitate, tantaque verborum claritate
referens, ut uno intuitu, cum forte perlegissem, me in sui admirati=
onem alliceret. Curavi continuo ad Patrem tuum, alterum hujus
Saeculi Scaevolam deferendum. Cui cum placuisse intelligerem, volui
ut in vulgus prodiret, pudefaceretque nostrum Saeculum, quo tot
cautionibus, tot tricis, tot technis Testamento conduntur. Nec tamen
quicquam proficitur, quin decedentium ultimae voluntates irritae fi=
xant. Videre est passim in publicis privatisque hujus Regionis instru=
mentis veteribus, quanta simplicitas apud Priscos illos ficerit homi=
nes, quàm paucis verbis magno fides constiterit.

Puto autem L. Cuspidium hunc, Ciceronis vixisse temporibus.
Est enim Herennii hic mentio et quorumdam aliorum hujus aetatis
Virorum. Ad finem tamen hujus Testamenti alterius Consulis nomen
corruptum puto: Nam 8e. post Ciceronis Consulatum anno, ab Urbe au=
tem condita, duo de septingentesimo, cum Lucio Marco Philippo, fuit
cneus Cornelius Lentulus Marcellinus. Nisi quis Lentulum mortuum

/p. 332/ existimet, ac Pompilium suffectm credat: quod mihi non fit verisimile,
quamquam ea de re cum nemine contendero: Hoc munusculum ab grato
animo profectum ita accipe, ut tibi calcat ad honesta studia existimes. Quam=
quam nullum majus exemplum, quod intularis habeas quam. Parentis tui juxta eru=
ditissimi atque Optimi Juris C. sed nunc praefationis Satis est. Vale.

Friburgi, anno 1533, tertio Calendas Februarias.

Lucii Cuspidii TestamentumDei Optimi, Maximi Numine invocato absque cujus nutu, neque quic=
quam rite inchvari, neque rectè perfici potest, Haec est Lucii Cuspidii dispositio
et ultimae Voluntatis Sententia, de eo quod post mortem suam fieri cupit, de=
cernitque si quid ex hoc morbe quem nescit an ferre possit, secus ac Me=
dici promittunt, de se contigerit. Testatus autem dum mente valeret, sibi
Testamentum conficere placuisse, ut sine suorum injuria ex hac Vita pro=
ficiscatur. Haec legat, Domesticam Suppellectilem Nonis qui Apolloniae
Rhetoricam docet, vel, si quid de eo accidisset, Nonii filiis, P. et qu. Caeciliis.

Porro quae mihi de bet Q. Aemilius, germano Aemilio Liberisque ejus relinquo.
Agros, Villasque quascunque Lisci habeo, Domumque, Consobrinis et Lucio
praecipiae, quod nomen is ferat nostrum, mecúmque diutissime atque
gratissimè sit commoratus, pro ut decet Discipulum, qui filii tenet locum
Tuto haec et firmiter haec possidenda censemus.

Fundum quem in Tusculano colui; cui ab Aquilone publica Via; ab
Austro Templum Jovis Statoris; ab Ortu Solis, Sext. Pompeïus; ab Occa=
su, Sicilius Cincinnatus, Attico Avunculo Do.

Dabit autem Hipparchus Philotino Historico, Talentum; et Calchao
Grammatico Drachmas decem; a reliqua debitione liber esto.

Nisi Niciae rationem haberemus, qui nobis aliquando fuit perutilis, et
nunc suis facultatibus magnam fecit jacturam, ob fratris naufragium, pro=
fecto, quae a nobis mutuatus est illius Procurator, statim cogeretur reddere;
Quoniam vero, hoc illi difficile fore animadverti, volo ut singulis annis, vic=
tum necessarium Collectaneae Dorphitae suppeditet, quae consenuit in vir=
ginitate apud semproniam meam, cujus desiderio mortem opto, propter
fidem, probitatem, fortitudinem, incredibilesque Virtutes Uxoris rarissimae,
ubi Vetula haec decesserit, absolutus erit debito omni, et cunctis, quas con=
traxerat conditionibus.

Si quid humanum Lampridio contigerit, priusquam ejus Liberi ad
aetatem perveniant, curae sint Antiocho Rhetori, qui accipiat ex opibus nostris,
quocumque erunt illi necessaria, ut liberaliter educentur, instituanturque. Amo
nimis & valde amo puerorum indolem, quos ad bonam frugem notos autumo.
Tu Antioche, ut dignum est, tua erga me et Lampridium voluntate a pueris nobis
Suscepta. Fac ut eos tutare, ne aut ipsorum ingenia perdantur, aut tui labores
Disperdantur. Hortum quem emi ab Herennio, et deambulationem, aedesque

/p. 333/ Nestorianas, quibus a Septentrione vicini sunt Caesariani fratres, Gracchi
a Meridie, ab Occiendali plaga Mare, ab Oriente Sole, Ceretannus  est conter=
minus, amicis lego. Litteratas Litteras Dortis, Gallo, Fabio, Hirtio, Civibusque
cunctis qui voluerint ibi vacare Litteris et Eloquentiae. Ea tamen lege, ut ne=
que illum commutent, neque alienent, neque ut proprium cuiquam sit lici=
tum possidere, sed velut sacrum est commune Gymnasium communiter ab
omnibus possideatur. Eas autem quae mihi erant in Argilla  partes, dividant
Gymnasii Procuratores adolescentibus Studiosis, in usum librorum et olei,
mercedemque condignam statuant Rhetori quem delegerint Patrueles nos=
tri, et Scholae Principes, maximeque utilem futurum existimaverint. Eis
verò consentiant et reliqui necessarii, vel nominis gratia. Cavebunt autem
ipsi, mandabuntque Successoribus, ut locum hun cita servent, tradantque
Posteris in perpetuum.

C. Atteïus et Sextus Capito curam habeant sepultura et funeris, mo=
numentumque faciant ut melius videbitur; et justa quae post funus fieri
solemne est, ita moderentur, ut neque illiberalia, neque superflua sint. Per=
suasum enim mihi est, illos quid conveniat, honestumque sit, visuros,
haud negligentius quàm nos, nihilque negligentius facturos.

De iis autem qui mihi servirint sic Statuo. Demetrio pretium re=
demptionis remitto, et quinque minas Do, et Pallium et Tunicam, quia
mihi Anagnostes fuit. Tauro qui multum meum et diu laboravit, Pilum
Do et Talenta IV, ut honeste vitam degere possit. Dionysius qui vinctas
est, et Syrus fugitivus, si perseveraverint esse improbi, ut sunt; eos venun=
dari mando, ut protio exacto aperiri viam ad Hortos Academicos ducentem
et iter proximum fieri, viam et publicam ac vivales vias circumquaque
mundari. Et Ancillam Hermiam, quod vinosa est, relinquo; et famulos
Moesum, quoniam erro est, et Getam, quoniam impostor. Davum quoque
ac Maurum Mancipes in perpetuum esse edico, quoniam maledici et con=
tumaces semper fuerunt, ut in pistrino poenas promeritas luant:

Haeredem instituere reliquum est: cui Fortunas meas honestè relin=
quam; quibus certo scio inhiare quamplurimos. Vixisses laetè, fili, fili mi,
vixisses ut decuit laetè: Non ego nunc sollicitarer et angerer, non cum
moerore nunc cogitarem, quibus potissimum relinquam patrimonium hoc
tantum; tantis curis, cruciatibus tibi uni auctum, tanta vigilantia, studio, et par=
simonia tibi uni a me servatum. Caeterum, cum sive Fortuna, si qua est, illum
mihi inviderit, sive Deus potius qui et eum dederat, abstulerit, quo Domus
mea omnis, resque una meum intereat, Nefas est divinae non acquiescere
voluntati. His deductis legatis, eum duos fratris Agathonis filios, totidemque
filias habeam, ex utrisque mihi haeredes instituam oportet. In quo tamen
(me, me tristissimum) etiam atque etiam providendum mihi est, ne quid

/p. 334/ agam, statuam, quod minus honestum illis et conveniens, quodque mi=
nus aequum, laudabile aliis factum videlitur. Igitur, Titius, Cneus
Cuspidii ita mihi haeredes sunto; ut qui plus reipublicae praestiterit
habeat domos, agros, hortos, oliveta et quaecunque Scodicae  possedi; qui mi=
nus profuerit, quae superiore anno Olihinnii  centum octoginta supra mil=
le jugera comparavimus, consequatur. In reliquis autem bonis meis omni=
bus, inque familia Faustam et Felicianam filias meas, ita meas haere=
des institui, ut quae melius nupserit ex dodrante, altera ex quadrante
haeres habeatur. Et invicem substituo tam has, quàm illas, eum suis
filiis, in strirpes non in capita. Permitto autem filiabus, ut quem quaeq
earum voluerit, sibi virum optet, optatique per patriam potestatem com=
pos fiat.

Curatores Testamenti hujus, Silius Necessarius, C. Attilius, M. Capitoli=
nus, qui maxime omnium miro me affectu prosequuti sunt, quique ex
amicis ac necessariis fidelissimi semper fuerunt. Vos igitur per sacra ami=
citiae atque condiscipulatus, obtestor, per summum omnium Opificem obse=
cro, curate memores, quantum vestrae fidei committam, ut omnia mea
ex sententiae apud vos deposita, bene, honestéque gubernentur. Verùm enim
verò, piè amicéque et alii facient qui nobis bene voluerunt, quamvis
occupati et seniores, si haec impleverint, curaverintque.

Testes in his Tabulis sint, Q. Martius, C. Septimius, P. Curio, L. Ama=
pito, M. Terentius, Julius Pansa, C. Sextius qui affuerunt, subscripterunt
que, ut sua ipsorum littera cognosci poterit.

Ego idem ille L. Cuspidius Testamentum manu mea exaravi, meo=
que annulo obsignavi, hisque testibus signandum obtuli. Et hanc meam no=
vissimam voluntatem valere volo jure Testamenti. Quod si forte non
censebitur nomen et jus habere mando cujusque alterius ultimae voluntatis
quam penotus et inviolabiliter observari ab omnibus haeredibus et suc=
cessoribus meis statuo. Valete Superstites, mortalitatis non immemores
Romae Cal. Martiis, Cn. Pompilio et Lucio Martio Coss.

Ex Membranis mirae Vetustatis, Contractus venditionis, antiquis
Romanorum temporibus initus.

Pascutius Culita, Pascutii Culita F. Sarnensis Sarcularius, cumContractus venditionis Romanis initus.
Pignatia Nigella, quae Viro suo nunc hic adest, et suo et uxoris no=
mine vendit Segnitio Funestillo. Acerrano Viatori, qui ipsus emit
sibi, Liberis, Nepotibus, Pronepotibusque suis, cum omni posteritate
domunculam, sita est Sarnensi in suburbio secundum flumen, Tri=
bules ac Vicinos bonos habet, Pitutium, Rufillum, Cochleatium,
Surriponem, item Lardatium Fabaronem. Proba est domuncula
tota; proba contignatio; probus paries: Tectum ipsum probe

/p. 335/ cautioratum, adserulatumque quernis etiam scandulis averrun=
conis fabri. Proba Cisterna sine ullo saliculi vitio, aut latrinae
servitute. Fundamenta bene jacta. Volutabrum lutulentum, in
quo Viuniae lotius fordes desideant. Harula ad solem meridia=
num exposita, firmiterque quaternata. Unciolae tres pretium.

Tu Pascuti accepisse argentum omne perpensum probe et
enumeratum fateris. Tibi vero, Segniti, ea domuncula solemni
more est a Pascutio evincunda. Ab ipsis etiam fundamentis,
tota cum Tecto, asseribus, cauteriis, claviculis, scalis, foribus,
culina, volutabrisque, decursibus; ab infimo solo ad usque Coe=
li subsellium, cum ipso etiam Coelo, cumque Terrae imis atque
perimis, infernisque. Sistes autem in omni foro et causa, festis
profestisque, fastis ne fastisque diebus, Segnitio ac Segnitii posteris.

Pro quo praestando, praedia, suppellectilemque suam, et cum
ea bacem, cofinum, riscum, ac rete triplumbatum obligatum
obligat, seque statutum in Praetorio ad Judicem. Tu Pascuti
fuste illum investito; Tu Segniti fustem ipsum manu capito.

Haecce uti vera sunt, scius, volensque suae spontis, atque
ex convento, utque inter viros bonos decet; uterque agitis, meq
ut scribàm rogatis, jureque jurando cuncta haec confirmatis.
Testes adsunt de more adsciti, rogatique, viri utrique probi, Plo=
tius Lorusta Fesculanus, Casellio Albanus, Licida Albutius Fre=
gellanus, haecce sicce convenere, hisce verbis, hisce conditionibus
acta et transacta sunt, hisce adsentiente uxore Pignatia, ut
par est viros inter bonos bene agier.

Calendis Quintilibus. Praetore Balbo. Bebius Porca.

Henri Loritti de Glaris, qui, selon l’usage des Savans de son tems,Dissertation de Mr le Lieutenant Ballival DeBochat sur les deux piéces precedentes.
prit en Latin le nom du Lieu de son origine et s’appella Glarea=
nus, étoit non seulement très versé dans l’Histoire et les Antiquités
Romaines, ainsi que les Notes que l’on a de lui sur plusieurs Auteurs
Latins en font foi; mais il étoit de plus assez bon Critique, comme
Lipse même son Contemporain, qui ne prodiguoit point cet éloge,
lui en a rendu le témoignage. Epistol. Quaest. Lib. 3e Cap. 10.

Cela étant, on comprendroit difficilement que Glarean eut
pu donner au Public, comme un Testament du Siècle de Ciceron
les pièces qu’il fit imprimer à Fribourg en Brisgau, ou il étoit
établi en 1533, sous le titre de Venerandae Antiquitatis Reli=
quiae
. Mais le caractère de ce Savant rend la chose très com=
préhensible. Il étoit malin, aimoit à tendre des piéges à ses
/p. 336/ Rivaux en savoir, et a triompher à leurs dépends, quand il les faisoit
tomber dans quelcun. Il joua, par exemple, à Erasme, avec qui cepen=
dant il vouloit paroitre lié d’amitié, mais dont il étoit dans le fond
ravi de faire trouver le savoir en fait d’érudition fort au dessous du
sien propre, le tour de lui faire croire, qu’il étoit récemment arrivé
des Grecs à Paris, qui prononçoient très différemment qu’on ne l’avoit
cru jusques là, certaines Lettres Gréques: ce qui ne pouvoit que faire
beaucoup de peine à Erasme, qui venoit de publier un Traitté de la
Prononciation du Latin & du Grec. Aussi le bon Erasme ne pardonna
t-il pas à Glarean. Son Testament fit paroitre le ressentiment qu’il
en conserva jusqu’à sa fin. Car tous les autres amis d’Erasme trouvé=
rent dans la distribution qu’il fut a chacun de quelque pièce de sa vaisselle
ou de ses meubles, des marques de son amitié. Le seul Glarean y
fut négligé. Mais Amerbach, Héritier d’Erasme, craignant que cette
distinction n’irritât le Satyrique contre la mémoire de son Bienfai=
teur, repara cet oubli volontaire, en donnant à Glarean une bonne
pièce de Vaisselle d’argent.

Or quand un aussi bon Connoisseur publie des piéces dont la sup=
position doit lui avoir sauté aux yeux, sans qu’il dise dou il les
tient, ou expose les raisons sur lesquelles il les croit authentiques,
et Glarean ne prend aucune de ces précautions dans l’Epitre par
laquelle il les adresse au Fils d’un Jurisconsulte qu’il appelle le se=
cond Scévola de son Siécle; on doit soupçonner un tel Editeur, sur
tout du Génie de Glarean, d’avoir voulu mettre à l’épreuve le
gout critique de ses Contemporains, plutôt que d’avoir sérieusement
tenté d’en imposer au Public, ou pris de pareilles Piéces pour être de
bon alloi.

Ce qui donne d’autant  plus de fondement à ma conjecture,
c’est que Glarean dit, qu’il croit que L. Cuspidius vivoit du tems
de Ciceron. Mais sur quoi appuie-t-il cette date? Sur ce, dit-il,
que dans ce Testament il est parlé d’Herennius, et de quelques au=
tres Contemporains de Cicéron. Comme s’il n’y avoit jamais eu à
Romes d’autres Romains, Affranchis ou Esclaves, qui aïent porté les
mêmes noms, qu’on voit dans ce prétendu Testament? Glarean ne
pouvoit alleguer, qu’en badinant, une aussi legére preuve.

Je n’ai point la Brochure imprimée a Fribourg, sur laquelle
la Copie que j’ai sous les yeux a été faite. Ainsi je ne sai si ces
Pièces y etoient seules, ou accompagnées de quelques autres. Et je
présumerois plutôt qu’elles ont été insérées dans quelqu’un des ouvra=
ges de Glarean. Je ne vois pas au moins le Titre de cette
/p. 337/ Brochure entre ceux des Livres qu’il a publiés.

Quoiqu’il en soit, s’il vouloit en imposer, il ne pouvoit se fla=
ter d’y réussir, que chez de bien pauvres Critiques. Les Habiles ne
s’y trompérent pas. J’ignore si quelqu’un d’eux prit la peine de
mettre en évidence la supposition de ces Piéces. Je pancherois cepen=
dant à croire qu’ils regardérent cette peine comme superflue, et ne
firent que témoigner le mépris avec lequel ils l’avoient receue. J’en
juge ainsi par la manière dont le President Brisson parla de ce
Testament de L. Cuspidius, dans un Ouvrage ou il devoit naturelle=
ment trouver place. Voici les termes de ce célèbre Magistrat, Ju=
risconsulte et Litérateur, qu’on lit dans son Traitté de Formu=
lis
. Lib. VII: pag. 760. Edit. de Paris de 1583.

Quod ad Cuspidii Pseudo testamentum altinet, quod
Patrum nostrorum memoria conditum esse, multi sciunt, libens
id illis concedo, qui sibi fucum fieri, aequo animo patiuntur.
Ego illud alienae priscarum Formularum familiae sese insere=
re, aut falso Vetustatis diplomate commeare nequaquam
ferre possum.

Brisson reclame là le temoignage de plusieurs Personnes,
qui savent, dit-il, que cette Piéce a été fabriquée sur la fin du
XV Siécle, ou au commencement du XVIe Patrum nostrorum me=
moria
. Il la juge si peu digne d’être seulement examinée, que
quoiqu’il donne dans cet endroit de son Ouvrage tous les anciens
Testamens, que les Livres ou les Inscriptions avoient fait passer
jusqu’à son tems il ne daigne pas rapporter celui-ci. En effet on y
trouve deux choses qui en prouvent manifestement la supposi=
tion, c’est la date qui est fausse, ce que reconnoit très bien Glarea=
nus, 1° car Pompilius ne fut point Consul avec Lucius Marcus Philip=
pus, ce fut Cneus Cornelius Lentulus Marcellinus. 2° C’est qu’il parle
de la Divinité non en Païen, mais en Chrétien. Nefas est divinae
non acquiescere voluntati: cum sive Fortuna, si qua est, sive
Deus potius
. Les Romains reconnoissoient une Déesse Fortune, et
ne se seroient jamais servi de cette expression. Mais il n’est pas
nécessaire de chercher d’autres preuves de cette supposition, preu=
ves que ces deux piéces fourniroient en grand nombre. Le témoi=
gnage du Président Brisson qui a vecu à peu près dans ce tems
là suffit. Le caractère de Glareanus rend cette supposition très
vraisemblable, d’autant plus qu’en publiant lui même ces pièces
il ne dit point d’ou il les a tirées. Omission qu’il nauroit jamais
fait, s’il avoit eu quelque chose de certain à dire sur ce sujet.

/p. 338/ A l’occasion de ce Testament Messieurs les Membres de la Société
après avoir approuvé le sentiment de Monsieur DeBochat sur ce
qu’il le croit supposé, ont parlé des précautions qu’il faudroit prendre
pour faire des testamens, afinq de prévenir les procès qui en sont
très souvent des suites.

Monsieur le Boursier Seigneux a dit que pour éviter les procèsSentiment de Mr le Boursier Seigneux
quand on veut faire son Testament, il faudroit consulter un Ami,
qui étant moins prévenu que nous, plus tranquille, indiqueroit
des moïens pour éviter toute contestation entre des Héritiers: il pe=
seroit tous les termes, il en éloigneroit les équivoques, et y mettroit
une clarté que ceux, qui font leur testament ne jugent pas neces=
saire, parce qu’ils comprennent parfaitement leur propre pensée;
Car quand des Héritiers peuvent forcer les termes et les étendre
ou les resserrer pour augmenter leur Lot, ils ne manquent pas
de le faire. Un ami donc éclairé seroit plus en état de péser tous
les termes qu’on emploie, que ceux même qui font leur testament,
parce qu’il ne comprend notre pensée, qu’autant que la clarté de
nos expressions les lui fait comprendre, au lieu que nous mêmes nous
les comprenons sans le secours des termes.

 

Une partie de Messieurs les Membres de la Société aiant
dessein d’aller passer la belle Saison à leurs Campagnes, et quel=
ques uns se trouvant deja absens, on a resolu d’interrompre la
Société jusqu’à l’Autonne.

Note

  Public

Vous avez rencontré une erreur ou une coquille dans cette transcription ? N'hésitez pas à nous contacter pour nous la mentionner.

Etendue
intégrale
Citer comme
Société du comte de la Lippe, « Assemblée XXIX. Lecture d'un testament romain publié et attribué par Glareanus en 1553 », in Extrait des conférences de la Société de Monsieur le comte de la Lippe, Lausanne, 08 juin 1743, vol. 1, p. 331-338, cote BCUL 2S 1386/1. Selon la transcription établie par Lumières.Lausanne (Université de Lausanne), url: http://lumieres.unil.ch/fiches/trans/456/, version du 24.06.2013.
Remarque: nous vous recommandons pour l'impression d'utiliser le navigateur Safari.